Hiểu rõ chu kỳ thị trường giảm giá: Hướng dẫn đầu tư từ nhận diện đến ứng phó

Bản chất và định nghĩa của thị trường gấu

Thị trường gấu (Bear Market) được định nghĩa chính là khi giá của tài sản giảm hơn 20% so với đỉnh cao, xu hướng giảm này thường kéo dài nhiều tháng hoặc thậm chí nhiều năm. Ngược lại, khi giá tài sản tăng hơn 20% từ đáy, thị trường sẽ bước vào giai đoạn thị trường bò (Bull Market).

Định nghĩa này không chỉ áp dụng cho cổ phiếu, mà còn phù hợp với trái phiếu, bất động sản, kim loại quý, hàng hóa, ngoại hối và các loại tài sản kỹ thuật số khác.

Cần làm rõ rằng, thị trường gấu và suy thoái kinh tế là hai khái niệm khác nhau. Khi chỉ số giá tiêu dùng (CPI) hàng năm chuyển âm, nền kinh tế có thể bước vào trạng thái giảm phát, phản ánh các vấn đề sâu hơn của nền kinh tế. Dù có thể tồn tại đồng thời, nhưng chúng không hoàn toàn đồng nhất.

Một khái niệm dễ gây nhầm lẫn khác là Điều chỉnh thị trường (Correction). Điều chỉnh đề cập đến sự dao động ngắn hạn khi giá giảm từ 10-20% so với đỉnh, thường xảy ra với tần suất cao và thời gian ngắn hơn. Trong khi đó, thị trường gấu là biểu hiện của suy thoái hệ thống, dài hạn, ảnh hưởng sâu rộng đến tâm lý nhà đầu tư và phân bổ tài sản.

Cơ chế hình thành và tín hiệu nhận diện thị trường gấu

Đặc điểm về mức giảm giá và thời gian

Ủy ban Chứng khoán và Giao dịch Mỹ (SEC) công nhận tiêu chuẩn xác định thị trường gấu là: khi phần lớn các chỉ số chứng khoán giảm ít nhất 20% trong ít nhất hai tháng. Dựa trên dữ liệu lịch sử của S&P 500, trong 19 lần thị trường gấu xảy ra trong 140 năm qua, mức giảm trung bình là 37.3%, chu kỳ trung bình là 289 ngày.

Tuy nhiên, thời gian kéo dài của thị trường gấu rất khác nhau. Năm 2020, do dịch COVID-19, thị trường gấu chỉ kéo dài một tháng, trong khi các chu kỳ khác có thể kéo dài nhiều năm. Trong 5 lần thị trường gấu gần nhất, trung bình thị trường cần giảm 38% để chạm đáy và đảo chiều, còn để chỉ số trở lại đỉnh cũ thường mất nhiều năm.

Các đặc điểm đi kèm của thị trường gấu

Thị trường gấu thường đi kèm với suy thoái kinh tế, tỷ lệ thất nghiệp tăng, giảm phát. Trong bối cảnh này, ngân hàng trung ương thường kích hoạt chính sách nới lỏng định lượng (QE) để ổn định thị trường. Kinh nghiệm lịch sử cho thấy, các đợt tăng giá trước khi chính thức bắt đầu QE thường chỉ là sự phục hồi tạm thời của thị trường gấu, chưa thoát khỏi vùng suy thoái.

Mức độ bong bóng tài sản là chỉ số quan trọng khác. Biến động giá hàng hóa thường vượt xa giá trị thực của tài sản cơ bản. Khi thị trường đang trong giai đoạn mở rộng kinh tế, thị trường gấu ít xuất hiện; nhưng nếu có bong bóng rõ rệt, nhà đầu tư thể hiện sự phấn khích phi lý, ngân hàng trung ương thắt chặt thanh khoản để kiểm soát lạm phát quá mức, thị trường sẽ bước vào giai đoạn thị trường gấu định kỳ.

Các yếu tố chính kích hoạt thị trường gấu

Chuỗi phản ứng dây chuyền của sự mất niềm tin

Khi thị trường bi quan về triển vọng, người tiêu dùng có xu hướng tiết kiệm nhiều hơn, cắt giảm chi tiêu không thiết yếu; doanh nghiệp cắt giảm tuyển dụng và mở rộng. Thị trường vốn điều chỉnh dự đoán lợi nhuận doanh nghiệp giảm mạnh, lượng mua vào giảm sút đáng kể. Khi ba yếu tố này cộng hưởng, giá cổ phiếu thường sẽ lao dốc trong ngắn hạn.

Vỡ bong bóng và hiệu ứng đạp đổ

Trong thị trường quá nóng, giá tài sản bị đẩy lên mức không còn ai muốn mua. Khi xu hướng chuyển sang giảm, sẽ gây ra hiệu ứng đạp đổ, thúc đẩy giá giảm nhanh hơn. Trong quá trình tăng vọt và sụt giảm, niềm tin thị trường nhanh chóng tan rã, làm trầm trọng thêm tâm lý tiêu cực.

Rủi ro địa chính trị và tài chính

Các sự kiện lớn như sụp đổ tổ chức tài chính, khủng hoảng nợ chủ quyền, xung đột khu vực có thể gây hoảng loạn thị trường. Ví dụ, xung đột Nga-Ukraine đẩy giá năng lượng tăng cao, làm gia tăng bất ổn toàn cầu; tranh chấp thương mại Trung-Mỹ ảnh hưởng đến chuỗi cung ứng và lợi nhuận doanh nghiệp.

Chu kỳ thắt chặt chính sách tiền tệ

Việc Cục Dự trữ Liên bang (Fed) tăng lãi suất, thu hẹp bảng cân đối kế toán sẽ làm giảm thanh khoản, kìm hãm chi tiêu của doanh nghiệp và người tiêu dùng, cuối cùng làm giảm hiệu suất thị trường chứng khoán.

Tác động từ bên ngoài

Thảm họa tự nhiên, dịch bệnh, khủng hoảng năng lượng và các sự kiện bất ngờ khác đều có thể gây ra đợt sụt giảm mạnh trên toàn cầu.

Tổng quan về 6 đợt thị trường gấu trong lịch sử chứng khoán Mỹ

Thị trường gấu năm 2022: Áp lực lạm phát và nhiều cú sốc

Thị trường gấu bắt đầu từ ngày 4/1/2022 do nhiều yếu tố cộng hưởng. Chính sách QE mạnh mẽ của các ngân hàng trung ương toàn cầu sau dịch khiến lạm phát tăng vọt, đồng thời chiến tranh Nga-Ukraine đẩy giá lương thực và dầu mỏ tăng cao, tình hình lạm phát ngày càng nghiêm trọng. Để kiểm soát lạm phát, Fed đã tăng mạnh lãi suất và đẩy nhanh thu hẹp bảng cân đối. Tâm lý thị trường giảm sút, các cổ phiếu công nghệ tăng mạnh trong hai năm trước đó bị ảnh hưởng nặng nề. Do chính sách chống lạm phát vẫn tiếp tục, dự báo đợt gấu này sẽ kéo dài ít nhất đến năm 2023.

Tác động của dịch COVID-19 năm 2020: Thị trường gấu ngắn nhất trong lịch sử

Cuối năm 2019, dịch bệnh bùng phát tại Vũ Hán, năm 2020 lan rộng toàn cầu gây hoảng loạn thị trường. Đây là thị trường gấu ngắn nhất trong lịch sử: Chỉ số Dow Jones từ đỉnh 29.568 vào ngày 12/2 giảm xuống 18.213 ngày 23/3, rồi đóng cửa ở 22.552 ngày 26/3, mức giảm hơn 20% thoát khỏi định nghĩa thị trường gấu.

Các ngân hàng trung ương toàn cầu rút kinh nghiệm từ khủng hoảng 2008, nhanh chóng kích hoạt QE để ổn định dòng tiền, giải quyết khủng hoảng nhanh chóng. Sau đó, thị trường bước vào hai năm tăng trưởng mạnh mẽ.

Khủng hoảng tài chính 2008: Giảm hơn 50%

Thị trường gấu bắt đầu từ ngày 9/10/2007, chỉ số Dow Jones giảm từ 14.164,43 xuống còn 6.544,44 ngày 6/3/2009, giảm 53.4%.

Nguyên nhân chính là do bong bóng internet năm 2000 và sự kiện 11/9/2001 gây mất niềm tin. Cục Dự trữ Liên bang hạ lãi suất mạnh mẽ kích thích thị trường, trong môi trường lãi thấp, nhiều nhà đầu tư vay mượn mua nhà, giá nhà tăng gấp nhiều lần trong ngắn hạn. Ngân hàng cấp tín dụng cho các khoản vay có độ tin cậy thấp, đóng gói thành các sản phẩm tài chính phức tạp rồi bán lại, che giấu rủi ro. Khi giá nhà tăng quá cao, ngân hàng bắt đầu nâng lãi suất, nhà đầu tư rút lui, giá nhà giảm, gây phản ứng dây chuyền, dẫn đến sụp đổ thị trường chứng khoán năm 2008. Dù chính phủ kích thích kinh tế năm 2009, thị trường gấu vẫn chưa chấm dứt ngay lập tức. Đến ngày 5/3/2013, chỉ số Dow Jones mới trở lại đỉnh năm 2007.

Chu kỳ bùng nổ và sụp đổ của bong bóng internet 2000: Kết thúc chu kỳ bò dài nhất trong lịch sử Mỹ

Thập niên 1990, làn sóng internet thúc đẩy nhiều công ty công nghệ niêm yết, phần lớn theo mô hình “tăng trưởng cao, không có lợi nhuận thực tế”. Phần lớn dựa vào thổi phồng ý tưởng, định giá doanh nghiệp quá mức. Khi dòng vốn rút lui, thị trường sụp đổ nghiêm trọng. Đợt gấu này chấm dứt chu kỳ bò dài nhất trong lịch sử chứng khoán Mỹ, sau đó dẫn đến suy thoái kinh tế. Cùng năm, sau vụ khủng bố 11/9, thị trường tiếp tục giảm mạnh, gây chấn động toàn cầu.

Thứ Hai đen tối năm 1987: Bài học đầu tiên về giao dịch theo thuật toán

Ngày 19/10/1987 (Thứ Hai), chỉ số Dow Jones giảm 22.62%, trở thành ký ức đen tối của phố Wall.

Từ năm 1980, thị trường Mỹ bước vào chu kỳ tăng trưởng kéo dài vài năm. Đến năm 1987, Fed liên tục nâng lãi suất, tình hình Trung Đông căng thẳng, thị trường đi vào trạng thái điều chỉnh. Thời điểm này, giao dịch theo thuật toán lần đầu được ứng dụng quy mô lớn, khi giá giảm mạnh trong ngắn hạn, các lệnh bán tự động kích hoạt bán tháo lớn hơn, tạo thành vòng xoáy tiêu cực.

Chính phủ rút kinh nghiệm từ khủng hoảng 1929, nhanh chóng đưa ra các biện pháp ổn định: hạ lãi suất, thiết lập cơ chế ngắt quãng (circuit breaker), tạm ngừng giao dịch khi có biến động bất thường. Trong vòng 14 tháng, thị trường đã lấy lại đà tăng. Dù gây hoảng loạn toàn cầu, nhưng so với cuộc suy thoái kéo dài 10 năm năm 1929, tốc độ phục hồi rõ rệt hơn, cho thấy thị trường đã học cách tiêu hóa thông tin tiêu cực.

Khủng hoảng dầu mỏ 1973-1974: Điều chỉnh sâu trong bối cảnh lạm phát cao

Sau chiến tranh Trung Đông thứ tư tháng 10/1973, OPEC cấm vận và giảm sản lượng các nước ủng hộ Israel, giá dầu tăng từ 3 USD lên 12 USD mỗi thùng trong nửa năm, tăng 300%. Điều này làm trầm trọng thêm áp lực lạm phát đã có (CPI đầu năm 1973 đã đạt 8%), gây ra hiện tượng “lạm phát đình trệ” — GDP giảm 4.7% năm 1974, trong khi lạm phát vẫn ở mức 12.3%.

Thị trường chứng khoán Mỹ bắt đầu giảm từ đỉnh tháng 1/1973, chủ yếu do nền kinh tế chậm lại và lãi suất tăng. Khủng hoảng dầu mỏ và vụ Watergate tháng 8 cùng năm làm giảm niềm tin, chỉ số S&P 500 giảm 48%, Dow Jones giảm gần 50%. Thị trường gấu kéo dài 21 tháng, là một trong những đợt sụp đổ hệ thống dài nhất trong lịch sử chứng khoán Mỹ. Sau đó, dù Fed cố gắng nâng lãi để kiểm soát lạm phát, nền kinh tế phục hồi chậm chạp.

Các chiến lược đầu tư trong môi trường thị trường gấu

Giảm thiểu rủi ro danh mục đầu tư

Trong giai đoạn gấu, cần duy trì dự trữ tiền mặt đủ lớn để đối phó biến động thị trường, hạn chế sử dụng đòn bẩy. Nên giảm tỷ lệ phân bổ vào các cổ phiếu “tăng trưởng cao, P/E cao” vì các tài sản này thường bong bóng lớn, khi thị trường gấu đến, mức giảm sẽ sâu nhất.

Lựa chọn các tài sản phòng thủ

Ngoài giữ tiền mặt, nếu muốn tiếp tục đầu tư, nên tập trung vào các ngành ít bị ảnh hưởng bởi chu kỳ kinh tế như y tế, tiêu dùng thiết yếu. Đồng thời, có thể xem xét các công ty có nền tảng vững chắc, đã giảm mạnh nhưng vẫn có lợi thế cạnh tranh, dựa trên vùng P/E lịch sử của chúng, và từng bước tích lũy cổ phần khi giá ở vùng thấp.

Các doanh nghiệp này cần có lợi thế cạnh tranh bền vững tối thiểu 3 năm. Nếu không, khi thị trường phục hồi, họ có thể mất đi lợi thế, cổ phiếu không thể trở lại đỉnh cũ. Những nhà đầu tư không đủ khả năng dự đoán chính xác tính bền vững của cổ phiếu có thể chuyển sang đầu tư ETF toàn thị trường, chờ đợi giai đoạn phục hồi tiếp theo.

Sử dụng các công cụ đầu tư phù hợp trong giai đoạn gấu

Trong giai đoạn giảm giá, khả năng giảm sâu cao hơn, tỷ lệ thắng trong các giao dịch bán khống cũng tăng lên. Nhà đầu tư có thể cân nhắc dùng hợp đồng chênh lệch (CFD) để tham gia bán khống. CFD là sản phẩm tài chính phái sinh dựa trên chênh lệch giá, không cần sở hữu tài sản thực.

Các loại CFD bao gồm chỉ số chứng khoán các quốc gia, ngoại hối, hợp đồng tương lai, cổ phiếu, kim loại và hàng hóa, là công cụ hiệu quả để tìm kiếm cơ hội bán khống trong thị trường gấu. Nhiều nền tảng giao dịch cung cấp tài nguyên học tập và công cụ hỗ trợ, nhà đầu tư nên làm quen qua tài khoản mô phỏng để chuẩn bị cho các cơ hội trong thị trường gấu.

Phân biệt giữa phản ứng phục hồi tạm thời và thực sự đảo chiều của thị trường gấu

Phản ứng phục hồi trong thị trường gấu (còn gọi là bẫy gấu) là các biến động ngắn hạn theo chiều ngược lại trong xu hướng giảm, thường kéo dài từ vài ngày đến vài tuần. Tăng trên 5% được xem là phản hồi. Các đợt phản hồi này dễ gây nhầm lẫn, khiến nhà đầu tư nghĩ rằng thị trường đã bắt đầu đảo chiều, xu hướng tăng mới sắp hình thành. Thực tế, trừ khi thị trường liên tục tăng trong vài ngày hoặc vài tháng, hoặc tăng hơn 20% để chính thức thoát khỏi định nghĩa thị trường gấu, còn không thì đó chỉ là phản hồi tạm thời.

Các chỉ số giúp phân biệt phản hồi và đảo chiều

Nhà đầu tư có thể dựa vào các tín hiệu sau:

1. Khoảng 90% cổ phiếu có giá cao hơn trung bình 10 ngày
2. Số cổ phiếu tăng giá vượt quá 50%
3. Hơn 55% cổ phiếu lập đỉnh mới trong vòng 20 ngày

Khi các chỉ số này đồng thời xuất hiện, mới có thể xác nhận thị trường đã thoát khỏi phản hồi tạm thời để bước vào giai đoạn tăng trưởng thực sự.

Nhận thức chung và tâm lý đầu tư

Thị trường gấu không phải là thảm họa, mà quan trọng là nhận diện đúng thời điểm bắt đầu và sử dụng các công cụ tài chính phù hợp để ứng phó. Nhà đầu tư có thể bảo vệ tài sản bằng cách bán khống, đồng thời tìm kiếm cơ hội sinh lời. Thay đổi tâm lý, nắm bắt thời điểm phù hợp, cả thị trường tăng và giảm đều có thể mang lại lợi nhuận.

Với nhà đầu tư bảo thủ, điều quan trọng nhất trong giai đoạn gấu là kiên nhẫn, thực hiện nghiêm ngặt các nguyên tắc cắt lỗ và chốt lời để bảo vệ tài sản. Hiểu rõ cơ chế hình thành, các quy luật lịch sử của thị trường gấu, cùng với các chiến lược phù hợp, giúp nhà đầu tư ứng phó linh hoạt hơn trước biến động của thị trường.